Ï êïéíùíéêüò ÷áñáêôÞñáò ôçò ÅðáíÜóôáóçò ôïõ 1821

ôïõ ÁíáóôÜóç Ãêßêá Äñ. Ðïëéôéêþí Åðéóôçìþí, óõíåñãÜôç ôïõ ÔìÞìáôïò Éóôïñßáò ôçò ÊÅ ôïõ ÊÊÅ

ÄåõôÝñá 25 Ìáñôßïõ 2013

Ο ΡÞγας ψÝλνει το Θοýριο (Μουσεßο ΜπενÜκη)

«Ας εξετÜση διακεκριμÝνως οποιοσδÞποτε Ýλαβεν μÝρος εις την ΕπανÜστασιν, και θÝλει ßδει üτι η τÜξις των ξενιτευμÝνων λογιοτÜτων και εμπüρων εßναι Þτις πρþτη ετüλμησεν και εκßνησεν τον μοχλüν τοýτον και Ýμβασεν και τους Προεστοýς και τους Αρματολοýς εις τα αßματα.»1

Ετσι περιγρÜφει την κινητÞρια δýναμη της ΕπανÜστασης του 1821 Ýνας εκ των πρωταγωνιστþν της, ο Σερραßος επαναστÜτης Ν. Κασομοýλης, καταδεικνýοντας το κοινωνικü της περιεχüμενο. Εκτοτε, αυτü εκτοπßστηκε απü την κρατοýσα ιστοριογραφßα, για να κυριαρχÞσουν το θρησκευτικü και μια «υπερταξικÞ» Ýννοια του εθνικοý ως αποκλειστικÜ κßνητρα της ΕπανÜστασης.

Σε κÜθε ιστορικÞ εποχÞ, μια κοινωνικÞ τÜξη προβÜλλει ως πρωτοπüρα, αποτελþντας την ηγÝτιδα δýναμη – μοχλü της κοινωνικÞς προüδου. Την περßοδο που εξετÜζουμε, ο ρüλος αυτüς ανÞκε στην αστικÞ τÜξη, η οποßα διαμορφþθηκε και αναπτýχθηκε στα πλαßσια του φεουδαρχικοý συστÞματος. Σε μια μακρüχρονη πορεßα, οι φεουδαρχικÝς σχÝσεις παραγωγÞς Ýγιναν εμπüδιο για την περαιτÝρω ανÜπτυξη των νÝων παραγωγικþν δυνÜμεων, των καπιταλιστικþν. Επρεπε, λοιπüν, να σπÜσουν. Και Ýσπασαν, με τη νßκη των αστικþν επαναστÜσεων, οι οποßες συνÝτριψαν τη φεουδαρχικÞ εξουσßα και συγκρüτησαν τα αστικÜ Ýθνη – κρÜτη.

Η ελληνικÞ επανÜσταση του 1821 δε διÝφερε ως προς αυτü, απü τις αντßστοιχες επαναστÜσεις και κινÞματα που σημειþθηκαν σε μια σειρÜ χþρες το ßδιο διÜστημα. Βεβαßως, πραγματοποιÞθηκε σε συνθÞκες οθωμανικÞς κατÜκτησης, με ηγετικÞ δýναμη την ελληνüφωνη χριστιανικÞ αστικÞ τÜξη. Ηταν, επομÝνως, εθνικοαπελευθερωτικÞ στη μορφÞ και αστικοδημοκρατικÞ στο περιεχüμενο.

Οπως σε üλες τις αστικÝς επαναστÜσεις, Ýτσι και στην ελληνικÞ του 1821, πÞραν μÝρος, ως κινητÞριες δυνÜμεις, οι πλατιÝς μÜζες της αγροτιÜς, καθþς και η μικρÞ ακüμα αριθμητικÜ εργατικÞ τÜξη (ναýτες, τεχνßτες, κ.Ü.). Ο μαζικüς λαúκüς ηρωισμüς, ακüμα και μεταξý των αμÜχων, η συλλογικÞ δρÜση που Ýλαβε üλες τις μορφÝς πÜλης – και κυρßως την Ýνοπλη – η αυτοθυσßα, σφρÜγισαν τον πολυετÞ αγþνα, αφÞνοντας πßσω διαχρονικÜ διδÜγματα.

Η Üνοδος της αστικÞς τÜξης

Ο 18οςαιþνας υπÞρξε μια περßοδος, üπου η ελληνικÞ αστικÞ τÜξη σημεßωσε πρωτüγνωρη ανÜπτυξη. Σε αυτü συνÝβαλαν μια σειρÜ παρÜγοντες. Οι αλλαγÝς στο οθωμανικü καθεστþς γαιοχρησßας και η εξÜπλωση του διεθνοýς εμπορßου επÝφεραν σημαντικÝς μεταβολÝς στο επßπεδο της αγροτικÞς οικονομßας, που, απü κλειστÞ, Üρχισε σιγÜ σιγÜ να γßνεται εμπορευματικÞ. Το χρÞμα Ýπαψε πια αποκλειστικÜ να αποθησαυρßζεται και Üρχισε σταδιακÜ να κυκλοφορεß και να επενδýεται στο εμπüριο, στις τρÜπεζες, στη βιοτεχνßα, κ.α.Η ΣυνθÞκη του Κιουτσοýκ – ΚαúναρτζÞ (1774) και οι Ναπολεüντειοι πüλεμοι (1793-1813) δημιοýργησαν τις συνθÞκες για ραγδαßα ανÜπτυξη και κερδοφορßα του ελληνικοý εμπορικοý και ναυτιλιακοý κεφαλαßου. ΕκατοντÜδες πλοßα ναυπηγÞθηκαν, εμπορικÜ δßκτυα εξαπλþθηκαν σε üλη την Ευρþπη, ενþ οι δραστηριüτητες των ΕλλÞνων κεφαλαιοýχων επεκτÜθηκαν γρÞγορα στους τομεßς των τραπεζþν και των ασφαλειþν. ΣημαντικÞ υπÞρξε, επßσης, η ανÜπτυξη της βιοτεχνßας.

Επßθεση τουρκικοý ιππικοý εναντßον των ΕλλÞνων στο Βελεστßνο. ΛαúκÞ γκραβοýρα εποχÞς

ΚατÜ τα τÝλη του 18ουαιþνα, η ελληνικÞ αστικÞ τÜξη, πÝραν της οικονομικÞς δýναμης, οπλßστηκε ακüμη με ιδεολογßα και πολιτικü πρüγραμμα, που Üντλησε απü το Διαφωτισμü και τη ΓαλλικÞ ΕπανÜσταση. Τα εμπορικÜ – βιοτεχνικÜ κÝντρα των ΕλλÞνων αποτÝλεσαν πνευματικÜ φυτþρια, üπου συντελÝστηκε η εθνικÞ αφýπνιση, μετατρÝποντας το «χριστιανικü γÝνος των Ρωμαßων» σε «ελληνικü Ýθνος». Στην εθνικÞ συνειδητοποßηση προστÝθηκε σε μια πορεßα και η επαναστατικÞ ψυχολογßα.

Ολη αυτÞ η κßνηση – απειλÞ για την παλαιÜ τÜξη πραγμÜτων – προκÜλεσε την αντßδραση της επßσημης Εκκλησßας, η οποßα καταδßκασε τα «αθεÀας λßμπερα» των ΓÜλλων, ζÞτησε να καοýν τα «ανßερα» βιβλßα (üπως του ΒολτÝρου) και να αφοριστοýν üσοι τα διÜβαζαν. Λßγο πριν την ΕπανÜσταση δεν Þταν λßγοι εκεßνοι που υποστÞριζαν: «Ας αφÞσουμε τα παιδιÜ του ΜωÜμεθ να αποτελειþσουν τα παιδιÜ του ΡοβεσπιÝρου.»2Ωστüσο, η δυναμικÞ που απελευθÝρωσε η αστικÞ τÜξη της Γαλλßας δεν κατÝστη εφικτü να καταπνιγεß. Οπως υπογρÜμμισε ο ßδιος ο Θ. Κολοκοτρþνης, «η γαλλικÞ επανÜσταση και ο ΝαπολÝοντας, Ýκαμε, κατÜ την γνþμη μου, ν’ ανοßξουν τα μÜτια του κüσμου.»3

Η ανερχüμενη αστικÞ τÜξη δεν υπÞρξε μüνον ο κοινωνικüς φορÝας της εθνικÞς αφýπνισης – συνειδητοποßησης, αλλÜ και ο οργανωτÞς της επανÜστασης, στην οποßα προσÝδωσε σαφÝς ιδεολογικοπολιτικü περιεχüμενο. Ο ΡÞγας Φεραßος μÝσα απü τονΘοýριο πρüβαλλε τüσο Ýνα απελευθερωτικü σχÝδιο üσο και Ýνα πολιτικü πρüγραμμα. Εκεß, καθþς και στο Ýργο του ΝÝα ΠολιτικÞ Διοßκησις που ακολοýθησε, καλοýσε σε εξÝγερση üλους τους λαοýς της ΒαλκανικÞς («Χριστιανοýς και Τοýρκους»), με σκοπü το γκρÝμισμα της οθωμανικÞς κυριαρχßας και τη δημιουργßα μιας ΒαλκανικÞς ομοσπονδßας. Ο ΡÞγας Þρθε σε επαφÞ με το ΔιευθυντÞριο της ΓαλλικÞς ΕπανÜστασης, ßδρυσε μυστικÞΕταιρεßα και ανÝπτυξε δρÜση στα εμποροβιοτεχνικÜ κÝντρα των ΕλλÞνων, στον ελλαδικü χþρο και τα ΒαλκÜνια.

Ο Κολοκοτρþνης και τα παλικÜρια του μετÜ τη μÜχη. ΖωγραφιÜ του Θεüφιλου

Η σýσταση συνωμοτικþν οργανþσεων με ταξικοýς – εθνικοαπελευθερωτικοýς σκοποýς υπÞρξε συνÞθης πρακτικÞ για τα αντßστοιχα κινÞματα της εποχÞς. Εκτüς απü την Εταιρεßα του ΡÞγα, συγκροτÞθηκαν τα επüμενα χρüνια μια σειρÜ οργανþσεις, üπως η Εταιρεßα των ΠÝντε, το Ελληνüγλωσσον Ξενοδοχεßον(Παρßσι 1809), η Φιλüμουσος Εταιρεßα (ΑθÞνα 1813) και, βεβαßως, η ΦιλικÞ Εταιρεßα (Οδησσüς 1814). Η τελευταßα υπÞρξε σαφþς η πιο σημαντικÞ, τüσο απü την Üποψη της μαζικüτητας, üσο και της μαχητικüτητας, αλλÜ και του ρüλου τον οποßο Ýπαιξε.Στον πυρÞνα της ΦιλικÞς Εταιρεßας (ΦΕ) Þταν η αστικÞ τÜξη. Στις γραμμÝς της εντÜχθηκαν πολλοß σημαßνοντες Ýμποροι και τραπεζßτες (üπως οι Α. Κροκßδας Þ ο Εμμ. ΠαππÜς αντßστοιχα), εφοπλιστÝς (üπως οι Κουντουριþτης και ΜεξÞς), κ.ο.κ. Η οργÜνωση, η δομÞ και οι αρχÝς λειτουργßες της ΦΕ αντλοýσαν απü την αντßστοιχη ευρωπαúκÞ εμπειρßα, ιδιαßτερα της καρμποναρßας.

Στη συνÝχεια μυÞθηκαν στη ΦΕ και κοτζαμπÜσηδες (üπως οι Π. ΜαυρομιχÜλης και Λüντος, οι Ροýφοι και οι ΖαÀμηδες), Φαναριþτες (üπως οι ΜαυροκορδÜτος, ΝÝγρης Νοýτσος και ΦιρÜρης) και ανþτεροι κληρικοß (üπως οι Α. ΓαζÞς, Παλαιþν Πατρþν Γερμανüς και ΙγνÜτιος Ουγγροβλαχßας). Οι δυνÜμεις αυτÝς δεν υπÞρξαν ομοιογενεßς, δημιουργþντας συχνÜ αντιθÝσεις και τριβÝς στους κüλπους της ΦιλικÞς, ενþ η στÜση τους στην ΕπανÜσταση ποßκιλλε. ΤÝλος, ενüψει της ταυτüχρονης κÞρυξης της ΕπανÜστασης στα ΒαλκÜνια εντÜχθηκαν στη ΦΕ πολλοß ΣÝρβοι, Βοýλγαροι, Μολδαβοß και ΒλÜχοι. Το 1819-1820 Üρχισαν να στρατολογοýνται στο ΜοριÜ και μÝλη απü τις λαúκÝς τÜξεις.

ΠαραμονÝς του 1821, ο μηχανισμüς της ΦιλικÞς κινητοποιÞθηκε για την Ýκρηξη της ΕπανÜστασης. Στην Πελοπüννησο, üπου θα δινüταν βÜρος λüγω της ýπαρξης συμπαγοýς ελληνικοý πληθυσμοý και της Ýλλειψης σημαντικþν οθωμανικþν δυνÜμεων (οι οποßες εßχαν δεσμευτεß για την αντιμετþπιση του ΑλÞ πασÜ των Ιωαννßνων), στÜλθηκαν οι ΠαπαφλÝσσας και ΑναγνωσταρÜς. Στις 22 Φεβρουαρßου 1821 ο ΑλÝξανδρος ΥψηλÜντης (αρχηγüς της ΦΕ) πÝρασε τα σýνορα της Ρωσßας με την οθωμανικÞ αυτοκρατορßα κηρýσσοντας στη Μολδαβßα την ΕπανÜσταση.

Το διεθνÝς πλαßσιο

Η ΕπανÜσταση του 1821 εκδηλþθηκε üταν στη Γαλλßα εßχε Þδη ηττηθεß ο ΝαπολÝων (1815) και στην Ευρþπη εßχε συγκροτηθεß η ΙερÜ Συμμαχßα, η οποßα αντιμετþπιζε με καχυποψßα Ýως και ανοιχτÞ καταστολÞ üλα τα ανÜλογα πολιτικÜ – επαναστατικÜ κινÞματα της εποχÞς (στη ΝεÜπολη, στη Σικελßα, στο Πεδεμüντιο, στη Μαδρßτη, στη Λισαβüνα, κ.α.).

«Η ναυμαχßα του Ναβαρßνου» (πßνακας Αúβαζüφσκι, 1846)

 

Πολλοß εκ των πρωταγωνιστþν των εθνικþν – αστικοδημοκρατικþν αυτþν κινημÜτων κατÝφυγαν διωκüμενοι στην επαναστατημÝνη ΕλλÜδα, λαμβÜνοντας ενεργü μÝρος στον Αγþνα. Τα φιλελληνικÜ «κομιτÜτα» που εμφανßστηκαν σε μια σειρÜ χþρες Ýδρασαν üχι μüνον ως πüλοι συγκÝντρωσης χρημÜτων και εθελοντþν για την επαναστατημÝνη ΕλλÜδα, αλλÜ και ως «βιτρßνες» για τη διεξαγωγÞ της αστικοδημοκρατικÞς προπαγÜνδας στις ßδιες, σε μια περßοδο Ýντονων πολιτικþν διþξεων.

Η στÜση των ΜεγÜλων ΔυνÜμεων δεν υπÞρξε ενιαßα. Οι αντιθÝσεις και η διαπÜλη που αναπτýχθηκε μεταξý Αγγλßας, Γαλλßας και Ρωσßας, και που εκφρÜστηκε με τη διαφορετικÞ στρατηγικÞ της κÜθε μιας στο λεγüμενο Ανατολικü ΖÞτημα, επÝδρασαν σημαντικÜ – κÜποια στιγμÞ αποφασιστικÜ – στην τελικÞ Ýκβαση του ελληνικοý ζητÞματος. ΕπÝδρασαν, üμως, Üμεσα και στα διÜφορα τμÞματα της ελληνικÞς αστικÞς τÜξης, αναφορικÜ με τη στÜση τους απÝναντι στην ΕπανÜσταση.

ΚοινωνικÝς δυνÜμεις και ΕπανÜσταση

Η Εκκλησßα: Ως επικεφαλÞς του μιλιÝτ των Ρουμ η Εκκλησßα κατÝστη αναπüσπαστο τμÞμα των οθωμανικþν φεουδαρχικþν δομþν εξουσßας, επιφορτισμÝνη με συγκεκριμÝνα διοικητικÜ καθÞκοντα, εξουσßες και αρμοδιüτητες. Αναπτýσσοντας ιστορικÜ και σε μια πορεßα σημαντικοýς δεσμοýς με το εμπορικü κεφÜλαιο, εξελßχθηκε η ßδια σε οικονομικÞ δýναμη. Μεταξý Üλλων, Þταν υπεýθυνη και για τη διατÞρηση της ευταξßας στους υπ’ ευθýνη της πληθυσμοýς. Ετσι, το Πατριαρχεßο αρχικÜ, üχι μüνο δεν ευνüησε, αλλÜ καταδßκασε και κατÝστειλε κÜθε απελευθερωτικÞ ιδÝα Þ κßνηση.

Προς το σκοπü αυτü επιστρÜτευσε επανειλημμÝνα το üπλο του αφορισμοý: Για τους συμμετÝχοντες στα ΟρλωφικÜ (και την παρεπüμενη εξüντωση των κλεφτþν του ΜοριÜ), για τις εξεγÝρσεις του 1807, του 1808, για την εξÝγερση των Σουλιωτþν κατÜ του ΑλÞ ΠασÜ των Ιωαννßνων και – βεβαßως – για την ΕπανÜσταση του 1821.

Η αντεπαναστατικÞ δραστηριüτητα της επßσημης Εκκλησßας συνεχßστηκε και στη διÜρκεια της ΕπανÜστασης. Βεβαßως, η στÜση στις γραμμÝς της γενικÜ δεν υπÞρξε ενιαßα. Σημαντικü μÝρος, κυρßως του κατþτερου κλÞρου, δε συντÜχθηκε με τη γραμμÞ του Πατριαρχεßου, μετÝχοντας ενεργÜ στην ΕπανÜσταση. Μαζß τους και μια σειρÜ μεσαßοι Þ ανþτεροι κληρικοß, üπως οι Φιλικοß Ανθιμος ΓαζÞς και Γρηγüριος (Δßκαιος) ΠαπαφλÝσσας, ο Θεüκλητος Φαρμακßδης, κ.Ü.Οι Φαναριþτες: Πρüκειται για πρþην ευγενεßς του Βυζαντßου που απÝκτησαν σημαντικü πλοýτο μÝσω του εμπορßου, ενþ αναρριχÞθηκαν σε υψηλÜ πüστα της οθωμανικÞς διοßκησης (ΜεγÜλου ΔραγουμÜνου της Πýλης, ΔραγουμÜνου του Στüλου και Ηγεμüνα της Βλαχßας και Μολδαβßας). Η στÜση τους απÝναντι στην ΕπανÜσταση επßσης δεν Þταν ενιαßα. ΟρισμÝνοι υιοθετοýσαν την προοπτικÞ της Ýνοπλης εξÝγερσης και συγκρüτησης ενüς ανεξÜρτητου αστικοý κρÜτους. Οι περισσüτεροι, üμως, υποστÞριζαν μια πολιτικÞ «εκ των Ýσω διÜβρωσης» της οθωμανικÞς αυτοκρατορßας, üπου η ελληνικÞ αστικÞ τÜξη θα κυριαρχοýσε σταδιακÜ οικονομικÜ και πολιτικÜ.

Οι Φαναριþτες – μÝλη της ΦιλικÞς Εταιρεßας, üπως οι Α. ΜαυροκορδÜτος και Θ. ΝÝγρης, που Ýλαβαν ενεργü μÝρος στην ΕπανÜσταση, κλÞθηκαν στη συγκρüτηση των πρþτων πολιτειακþν θεσμþν και μηχανισμþν διοßκησης, συνδρÜμοντας αποφασιστικÜ στον αστικοφιλελεýθερο χαρακτÞρα τους.

Ξυλογραφßα του Α. ΤÜσσου για το 1821 (απü το λεýκωμα «Ελευθερßα Þ ΘÜνατος»)

ΚλÝφτες και αρματολοß: Οι κλÝφτες Þταν κυρßως πρþην αγρüτες Þ κτηνοτρüφοι, οι οποßοι, εßτε λüγω της φτþχειας εßτε απü αντßθεση στις οθωμανικÝς αρχÝς και τους κοτζαμπÜσηδες (χριστιανοýς και μουσουλμÜνους), κατÝφευγαν στην παρανομßα, στο βουνü, μακριÜ απü την κατασταλτικÞ δυνατüτητα των οργÜνων της οθωμανικÞς αυτοκρατορßας. Οι αρματολοß Þταν κλÝφτες που αμνηστεýονταν και επανεντÜσσονταν στην οθωμανικÞ νομιμüτητα, επιφορτιζüμενοι με την τÞρηση της τÜξης σε συγκεκριμÝνες περιοχÝς.Η διατÜραξη των υφιστÜμενων κοινωνικþν ισορροπιþν – συσχετισμþν και οι δυναμικÝς που αναπτýχθηκαν με την ΕπανÜσταση, Üνοιξαν νÝες προοπτικÝς για τους ενüπλους, οι οποßοι διεκδßκησαν την απεξÜρτησÞ τους απü πρüτερες δεσμεýσεις εξουσßας (π.χ. τους προκρßτους), διεκδικþντας αυτüνομη πολιτικÞ παρουσßα και ρüλο. Στον απεγκλωβισμü τους αυτü, συνÝβαλε τα μÝγιστα η αρχικÞ τους στοßχιση με τα πιο ριζοσπαστικÜ τμÞματα της αστικÞς τÜξης, την ΦΕ και τον ΥψηλÜντη. Εν συνεχεßα, η συγκρüτηση συγκεντρωτικþν αστικþν οργÜνων που προωθοýσαν οι τελευταßοι Þρθε σε αντßθεση με τα νεοαποκτηθÝντα τοπικÜ προνüμιÜ τους, με αποτÝλεσμα να διαταραχθοýν οι προηγοýμενες συμμαχßες και να διαμορφωθοýν νÝες.

Οι πρüκριτοι – εφοπλιστÝς των νησιþν: Διακρßνονταν απü τους προκρßτους της ηπειρωτικÞς ΕλλÜδας, αφοý, αν και εκπλÞρωναν παρüμοιες λειτουργßες στα πλαßσια του οθωμανικοý αυτοδιοικητικοý συστÞματος, η οικονομικÞ τους βÜση Þταν πολý διαφορετικÞ. Αν και το εφοπλιστικü κεφÜλαιο Ýπαιξε καταλυτικü ρüλο στην προþθηση ενüς αστικοý τýπου κρÜτους, παραμονÝς της ΕπανÜστασης υπÞρξε εν μÝρει επιφυλακτικü. Οι επιφυλÜξεις αυτÝς οφεßλονταν μεταξý Üλλων και στους δεσμοýς που διατηροýσε με το αγγλικü κεφÜλαιο (η Μ. Βρετανßα Þταν τüτε κατÜ της προσβολÞς της ακεραιüτητας της οθωμανικÞς αυτοκρατορßας). Οι üποιες επιφυλÜξεις – αντιδρÜσεις κÜμφθηκαν Þ καταργÞθηκαν σýντομα με επαναστατικÞ βßα απü Ýνα γενικüτερο αστικοδημοκρατικü κßνημα, που αναπτýχθηκε στα νησιÜ αυτÜ και πριν την ΕπανÜσταση ακüμα, καθþς και απü την αλλαγÞ της βρετανικÞς πολιτικÞς απÝναντι στην οθωμανικÞ αυτοκρατορßα.

Ξυλογραφßα του Α. ΤÜσσου για το 1821 (απü το λεýκωμα «Ελευθερßα Þ ΘÜνατος»)

Οι κοτζαμπÜσηδες: Οι κοτζαμπÜσηδες στελÝχωναν το κατþτερο τμÞμα της οθωμανικÞς διοικητικÞς ιεραρχßας. Μεταξý Üλλων, Þταν υπεýθυνοι για τη διαχεßριση της κοινοτικÞς περιουσßας, για την απονομÞ δικαιοσýνης σε μια σειρÜ θÝματα, για την εßσπραξη των φüρων και βεβαßως για την καταστολÞ των χωρικþν στις περιοχÝς υπ’ ευθýνη τους.Αν και προÝρχονταν απü τη φεουδαρχßα, στα πλαßσια της ιστορικÞς της αποσýνθεσης, οι κοτζαμπÜσηδες σταδιακÜ αστικοποιοýνταν. Η εßσπραξη των φüρων, μßα απü τις κýριες λειτουργßες τους και στοιχεßο εμπορευματοχρηματικþν σχÝσεων, υπÞρξε βασικüς παρÜγοντας στην τελικÞ μετÜλλαξη – αστικοποßησÞ τους.

Την εξÝλιξÞ τους αυτÞ αντανακλÜ η διφοροýμενη στÜση τους απÝναντι στην ΕπανÜσταση. Απü τη μια διÝθεταν προνüμια και καθÞκοντα συνυφασμÝνα με το υπÜρχον οθωμανικü καθεστþς. Απü την Üλλη εßχαν υλικü συμφÝρον για την ανατροπÞ του. Ετσι, Üλλοι εντÜχθηκαν στις γραμμÝς της ΦιλικÞς, Üλλοι κρÜτησαν στÜση επιφυλακτικÞ και Üλλοι τÜχθηκαν εναντßον. Απü τη στιγμÞ της Ýκρηξης της ΕπανÜστασης, κÜποιοι κοτζαμπÜσηδες συμπαρατÜχτηκαν με τους εμπüρους, τους εφοπλιστÝς, κ.λπ., ενþ Üλλοι βρÝθηκαν σε αντιπαρÜθεση με αυτοýς, σε μια προσπÜθεια να επικρατÞσουν ως η ηγεμονικÞ μερßδα της αστικÞς τÜξης. Η σýγκρουση για τον Ýλεγχο των επαναστατικþν διεργασιþν και οργÜνων υπÞρξε σφοδρüτατη.

Η εξÝλιξη της ΕπανÜστασης

Η σýγκρουση αυτÞ εκφρÜστηκε τüσο στο επßπεδο διαμüρφωσης των νÝων επαναστατικþν δομþν και θεσμþν (συντÜγματα, διοßκηση, κ.λπ.), üσο και στη διαπÜλη για την εξουσßα, που δεν Üργησε μÜλιστα να λÜβει και Ýνοπλη μορφÞ (οι λεγüμενοι «εμφýλιοι»).

Το Προσωρινüν Πολßτευμα (Σýνταγμα) της Επιδαýρου που ψηφßστηκε στην Α’ ΕθνοσυνÝλευση (ΔεκÝμβρης 1821) αποτÝλεσε μια σýνθεση ιδεþν και αρχþν, επηρεασμÝνων απü τα αντßστοιχα επαναστατικÜ ΣυντÜγματα της ΑμερικÞς (1787) και της Γαλλßας (1793 και 1795).

Αντλþντας απü την ιδεολογικοπολιτικÞ δεξαμενÞ της επαναστατημÝνης αστικÞς τÜξης και του Διαφωτισμοý, το νÝο Σýνταγμα προÝβλεπε: Τη διÜκριση των εξουσιþν (Βουλευτικü – Εκτελεστικü), την ανεξιθρησκßα, την τυπικÞ ισονομßα, την κατοχýρωση των ατομικþν, πολιτικþν δικαιωμÜτων και ελευθεριþν, την εισαγωγÞ καθολικοý συστÞματος αντιπροσþπευσης και βεβαßως την κατÜργηση των üποιων τοπικþν – ταξικþν προνομßων. Ετσι, τÝθηκαν οι βÜσεις για τη δημιουργßα ενüς αστικοý κρÜτους. Οι πολιτικÝς εξουσßες (και κÜποιες απü τις οικονομικÝς) που απολÜμβανε μÝχρι πρüτινος η Εκκλησßα στα πλαßσια του φεουδαρχικοý συστÞματος καταργοýνταν Þ περιορßζονταν σημαντικÜ. Η αποδυνÜμωση των τοπικþν – περιφερειακþν διοικÞσεων και η μεταφορÜ των βασικþν τους αρμοδιοτÞτων στην κεντρικÞ εξουσßα, σÞμαινε και αντßστοιχη αποδυνÜμωση των τοπικþν εξουσιþν πÜνω στις οποßες εδραζüταν μÝχρι τüτε η πολιτικÞ δýναμη των κοτζαμπÜσηδων. Οι βασικÝς αυτÝς αρχÝς επιβεβαιþθηκαν και στις επüμενες Εθνοσυνελεýσεις (Β’ του Αστρους, 1823 και Γ’ της ΤροιζÞνας, 1827).Η διαπÜλη, που αρχικÜ εκφρÜστηκε σε πολιτικü επßπεδο, οδÞγησε γρÞγορα στη διÜσπαση της κεντρικÞς Διοßκησης και τη δημιουργßα δýο χωριστþν κυβερνÞσεων: Της Τρßπολης (κοτζαμπÜσηδες – Κολοκοτρþνης) και του Κρανιδßου (Υδραßοι, ΜαυροκορδÜτος, ΚωλÝττης και οι κοτζαμπÜσηδες Λüντος και ΖαÀμης). Σýντομα, οι αντιθÝσεις αυτÝς Ýλαβαν και Ýνοπλη μορφÞ.

Φþτης Κüντογλου: «Αρματολοß και ΚλÝφτες», 1948

Γνωρßζοντας πως το δÜνειο απü τη Μ. Βρετανßα εßχε Þδη εγκριθεß, η κυβÝρνηση του Κρανιδßου Ýδρασε αποφασιστικÜ. ΕπιτÝθηκε σε üλα τα στρατηγικÜ σημεßα που Ýλεγχε η Üλλη πλευρÜ, κατÝλαβε την Ακροκüρινθο, ενþ Ýθεσε σε πολιορκßα Ναýπλιο και Τρßπολη. Δßχως προοπτικÞ Üμεσης επικρÜτησης της μßας Þ της Üλλης μεριÜς, η πρþτη φÜση του «εμφυλßου» (α’ εξÜμηνο του 1824) Ýληξε με συμβιβασμü, σαφþς üμως υπÝρ της κυβÝρνησης του Κρανιδßου. Οι «στασιαστÝς» αμνηστεýτηκαν, αποκλεßστηκαν üμως απü τα üργανα της κεντρικÞς διοßκησης.

Βεβαßως, οι προσωρινÜ ηττημÝνοι κοτζαμπÜσηδες δεν προτßθεντο εýκολα να καταθÝσουν τα üπλα. Οταν στις εκλογÝς της 3ης Οκτωβρßου 1824 για το Βουλευτικü – Εκτελεστικü δεν κατÜφεραν και πÜλι να συγκεντρþσουν την πλειοψηφßα, Üρχισαν να προσανατολßζονται ξανÜ προς την Ýνοπλη σýγκρουση: ΚÜτι που το επιδßωκε εξßσου και η Üλλη πλευρÜ, þστε να λýσει οριστικÜ το ζÞτημα της μορφÞς Üσκησης της εξουσßας. Ξεκßνησε λοιπüν η δεýτερη φÜση του «εμφυλßου», που επικεντρþθηκε κυρßως στην Τρßπολη και Ýληξε στα τÝλη του 1824 με Þττα των κοτζαμπÜσηδων και τη φυγÞ τους εκτüς ΠελοποννÞσου.

Τüσο οι ενδοαστικÝς συγκροýσεις, üσο και οι αλλεπÜλληλες στρατιωτικÝς Þττες τα επüμενα χρüνια (1825-1827) ευνüησαν τις δυνÜμεις εκεßνες που ζητοýσαν περιορισμü των χρονοβüρων κοινοβουλευτικþν διαδικασιþν και περισσüτερο συγκεντρωτικÞ διακυβÝρνηση, στα πρüτυπα μιας συνταγματικÞς μοναρχßας.

Σε μια περßοδο, λοιπüν, Ýντονων πολιτικþν ζυμþσεων πραγματοποιÞθηκε για πρþτη φορÜ και η οργÜνωση των αντιτιθÝμενων συμφερüντων σε κüμματα: Το Αγγλικü, το Γαλλικü και το Ρωσικü. Η ονομασßα τους, που παραπÝμπει στις αντßστοιχες «προστÜτιδες ΔυνÜμεις», δεν υποδηλþνει εξÜρτηση (üπως μονοσÞμαντα και ισοπεδωτικÜ Ýχει ειπωθεß στο παρελθüν), αλλÜ τμÞματα αστικÜ προσκεßμενα απü Üποψη συμφερüντων σε κÜποιο ισχυρü κρÜτος.

Οδεýοντας προς τη Γ’ ΕθνοσυνÝλευση, το ζÞτημα που βρÝθηκε στο επßκεντρο της πολιτικÞς διαπÜλης Þταν η αναζÞτηση διεξüδου στο τÝλμα των στρατιωτικþν επιχειρÞσεων (κυριαρχßα ΙμπραÞμ στη Πελοπüννησο, πτþση Μεσολογγßου, κ.λπ.), μÝσω της εξασφÜλισης κÜποιας διεθνοýς διαμεσολÜβησης – προστασßας Þ την εκλογÞ ξÝνου μονÜρχη. Στην κατεýθυνση αυτÞ κινÞθηκαν üλα τα κüμματα. Την πρωτοβουλßα ανÝλαβαν απü τα μÝσα του 1825 οι «αγγλüφιλοι» με τη λεγüμενη Αßτηση προστασßαςΠρÜξη υποταγÞς). Η Γ’ ΕθνοσυνÝλευση ψÞφισε τον Ι. Καποδßστρια ως κυβερνÞτη της ΕλλÜδος.

Το καλοκαßρι του 1827, η πορεßα της ΕπανÜστασης φαινüταν καταδικασμÝνη. Η πορεßα αυτÞ ανατρÜπηκε απü μια σειρÜ παρεμβÜσεις του διεθνοýς παρÜγοντα. Το Πρωτüκολλο της Πετροýπολης (1826) και η ΣυνθÞκη του Λονδßνου (1827), η ναυμαχßα του Ναβαρßνου (Οκτþβρης 1827), ο ρωσοτουρκικüς πüλεμος (1828-1829) και η αποστολÞ γαλλικοý εκστρατευτικοý σþματος κατÜ του ΙμπραÞμ στο ΜοριÜ (Ιοýλιος 1828) υπÞρξαν γεγονüτα – σταθμοß ενüψει της αναγνþρισης της ΕλλÜδας ως ανεξÜρτητου κρÜτους (Πρωτüκολλο του Λονδßνου, 3 Φεβρουαρßου 1830). Βασικüς üρος της ανεξαρτησßας των ΕλλÞνων υπÞρξε η μορφÞ του πολιτεýματος, το οποßο üφειλε να εßναι μοναρχικü.

Τον ΙανουÜριο του 1828 αφßχθη στην επαναστατημÝνη ΕλλÜδα ο Ι. Καποδßστριας. Ο νÝος κυβερνÞτης προÝβη Üμεσα στη συγκÝντρωση üλων των εξουσιþν, γνωρßζοντας πως για να εφαρμοστοýν οι αναγκαßες αστικÝς μεταρρυθμßσεις και να στερεωθεß το αστικü κρÜτος απαιτοýνταν Üμεσες κινÞσεις, απαλλαγμÝνες απü χρονοβüρες κοινοβουλευτικÝς διαδικασßες, επιβαλλüμενες με πειθþ Þ και αυταρχισμü – üπου και üποτε αυτü κρινüταν αναγκαßο.

Οι αποκλεισμÝνοι απü την εξουσßα συσπειρþθηκαν και ανασυντÜχθηκαν συγκροτþντας το μÝτωπο των «συνταγματικþν» με κÝντρο την Υδρα. Η Ýνοπλη σýγκρουση δεν Üργησε και γρÞγορα γενικεýτηκε. Συνεχßστηκε δε και μετÜ τη δολοφονßα του Ι. Καποδßστρια στις 9 Οκτωβρßου 1831, δßχως üμως μια απü τις δýο πλευρÝς να μπορεß να επικρατÞσει οριστικÜ επß της Üλλης. Το 1832, λοιπüν, η κεντρικÞ εξουσßα εßχε σχεδüν αποσυντεθεß ολοκληρωτικÜ, ενþ η ýπαιθρος στεκüταν ρημαγμÝνη απü μια δεκαετßα πολÝμου και εχθροπραξιþν.

Υπü αυτÝς τις συνθÞκες στις 25 Ιανουαρßου 1833 αποβιβÜστηκε στο Ναýπλιο απü τη βρετανικÞ φρεγÜτα ΜαδαγασκÜρη ο Οθωνας, υποσχüμενος να βÜλει τÝρμα στην «αναρχßα» του παρελθüντος και εγκαθιδρýοντας – σýμφωνα πÜντοτε με τους üρους των σχετικþν διεθνþν συνθηκþν – καθεστþς απüλυτης μοναρχßας. Το ελληνικü αστικü κρÜτος Üρχιζε να κÜνει τα πρþτα του βÞματα.

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Κασομοýλης Ν., ΕνθυμÞματα στρατιωτικÜ, τ. Γ, 1942, σελ. 625-626.

2. Gazette de France, 7 Ιουλßου 1821, στο Μοσκþφ Κ., Ιστορßα του κινÞματος της εργατικÞς τÜξης, 1988, εκδ. Καστανιþτη, σελ. 95-96.

3. Κολοκοτρþνης Θ., ΔιηγÞσεις των συμβÜντων της ΕλληνικÞς ΦυλÞς, 1889, Εστßα, σελ. 49.