Ðþò êõñéÜñ÷çóáí ïé ìáõñáãïñßôåò óôçí Êáôï÷Þ

του ΝαπολÝοντα ΜαραβÝγια, καθηγητÞ ΠολιτικÞς Οικονομßας, κατüχου ¸δρας Jean Monnet στο ΓΠΑ και προÝδρου Εθνικοý Ιδρýματος ΑγροτικÞς Ερευνας (ΕΘΙΑΓΕ).

Ôñßôç 28 Ïêôùâñßïõ 2014

https://melittag.files.wordpress.com/2012/10/maravegias.jpgΗ γερμανοúταλικÞ κατοχÞ Þταν εξαιρετικÜ καταπιεστικÞ, αρπακτικÞ και βßαιη, üχι μüνο λüγω του φασιστικοý χαρακτÞρα του καθεστþτος των χωρþν αυτþν, αλλÜ και επειδÞ ο πüλεμος συνεχιζüταν τüσο στη Β. ΑφρικÞ üσο και κυρßως στην αχανÞ Ρωσßα. Χρειαζüταν συνεπþς ο Αξονας οικονομικοýς πüρους σε χρÞμα, πρþτες ýλες και μεταφορικÜ μÝσα, προκειμÝνου να συνεχßσει τις κατακτητικÝς του διαθÝσεις σε Üλλα μÝτωπα. Απü την Üλλη πλευρÜ, τüσο η προπολεμικÞ οικονομικÞ κατÜσταση της ΕλλÜδας üσο και οι καταστροφÝς του εξÜμηνου πολÝμου δημιουργοýσαν εξαιρετικÜ δýσκολες συνθÞκες για την επιβßωση των ΕλλÞνων.
Η δυσκολßα ανεφοδιασμοý των πüλεων σε τρüφιμα, ιδßως στην τραγικÞ περßοδο του χειμþνα 1941-1942, δεν οφεßλεται μüνο στην Ýλλειψη μεταφορικþν μÝσων και καυσßμων, οýτε στην κακÞ κατÜσταση του συγκοινωνιακοý δικτýου, οýτε μüνο στην ανεπÜρκεια της εγχþριας αγροτικÞς παραγωγÞς, δεδομÝνου βεβαßως του αποκλεισμοý απü τους ΣυμμÜχους. Ενα μεγÜλο μÝρος των δυσκολιþν στον ανεφοδιασμü των πüλεων και κυρßως της ΑθÞνας με τρüφιμα οφεßλεται στους μηχανισμοýς που πολý γρÞγορα αναπτýχθηκαν στην κατοχικÞ περßοδο.

Ο τρüπος των συναλλαγþν
http://users.ach.sch.gr/pchaloul/fasism-katohi-emfyl/saltadoroi.jpgΑρκετÜ σημαντικü ρüλο στην ανεπÜρκεια των τροφßμων φαßνεται üτι Ýπαιξε η γενικευμÝνη και δικαιολογημÝνη Üρνηση των αγροτþν να παραδþσουν υποχρεωτικÜ τα βασικÜ αγροτικÜ προúüντα τους στους οργανισμοýς συγκÝντρωσης. Βεβαßως η συγκÝντρωση των σιτηρþν απü την ΚΕΠΕΣ (ΚεντρικÞ ΕπιτροπÞ Προστασßας Εγχωρßου ΣιτοπαραγωγÞς) γινüταν και προπολεμικÜ σε εθελοντικÞ βÜση και διαδραμÜτιζε σημαντικü ρüλο στον καθορισμü των τιμþν και συνεπþς στη βελτßωση του αγροτικοý εισοδÞματος.
ΜπροστÜ στην αποτυχßα του συστÞματος της υποχρεωτικÞς συγκÝντρωσης σιτηρþν απü τις κατοχικÝς αρχÝς, προκειμÝνου να αντιμετωπßσουν το πρüβλημα διατροφÞς των κατοßκων των πüλεων τον Ιοýλιο του 1941, προτÜθηκε η ανταλλαγÞ (πληρωμÞ των αγροτþν) να γßνεται üχι μüνο σε χρÞμα αλλÜ και σε εßδη του ελληνικοý μονοπωλßου (σαποýνι, λÜδι, αλÜτι και σπßρτα). Οýτε και αυτÞ η προσπÜθεια πÝτυχε, καθþς üσο περνοýσε ο καιρüς οργανωνüταν η «μαýρη αγορÜ», üπου σýμφωνα με μαρτυρßες της εποχÞς «μια οκÜ φασüλια» επισÞμως τιμÜται 35 δρχ. αντß 300 δρχ. στη «μαýρη αγορÜ» και το «ελαιüλαδον... 40-50 δρχ. αντß 400 την οκÜν» («Πρωßα», 10.9.1941). Βεβαßως οι συναλλαγÝς της μαýρης αγορÜς σε χρÞμα αφοροýσαν μεγÜλες ποσüτητες και Ýτσι Þταν δυνατüν το χρÞμα αυτü να μετατραπεß Üμεσα σε χρυσü, ενþ στις καθημερινÝς μικρÝς ανταλλαγÝς το σιτÜρι αποτελοýσε το σταθερü μÝτρο συναλλαγþν και το χρÞμα εßχε συμβολικÞ σημασßα στον αγροτικü χþρο λüγω του ανεξÝλεγκτου, üπως θα δοýμε, πληθωρισμοý.
Θα πρÝπει να σημειωθεß εδþ üτι τα αστικÜ κÝντρα, και ιδιαßτερα η ΑθÞνα και η Θεσσαλονßκη, στη διÜρκεια του πολÝμου αλλÜ και μετÜ την κατÜρρευση του μετþπου και την εχθρικÞ εισβολÞ τον Απρßλιο - ΜÜιο του 1941 αποτÝλεσαν καταφýγια για μεγÜλες μÜζες αγροτικοý πληθυσμοý, ο οποßος μÝσα σε συνθÞκες πανικοý και εξαθλßωσης προσπαθοýσε να αποφýγει τους βομβαρδισμοýς και την Üγρια εισβολÞ ιδßως των ΒουλγÜρων στη Μακεδονßα.

Οι συνÝπειες του υποσιτισμοý
http://fumara.gr/wp-content/uploads/2014/10/peina.jpgΣτις αρχÝς Σεπτεμβρßου του 1941 Üρχισαν να φαßνονται καθαρÜ οι συνÝπειες του υποσιτισμοý και τον ΝοÝμβριο Üρχισαν οι πρþτοι θÜνατοι απü την πεßνα. ΥπÜρχουν διαφορετικοß υπολογισμοß για τους θανÜτους απü την πεßνα, üμως ο ακριβÞς αριθμüς δεν Ýχει τüση σημασßα. Σýμφωνα με πολý μετριοπαθεßς εκτιμÞσεις, μüνο τον ΜÜρτιο του 1942, οπüτε κορυφþθηκε η πεßνα, πÝθαναν 4.500 Üτομα περισσüτερα απü τον αντßστοιχο μÞνα του 1940 (σε ειρηνικÞ περßοδο). Οι πλÝον προχωρημÝνες εκτιμÞσεις αναφÝρουν περßπου χßλιους θανÜτους την ημÝρα στην περιοχÞ της ΑθÞνας και του ΠειραιÜ την περßοδο εκεßνη, πρÜγμα που σημαßνει üτι ο συνολικüς αριθμüς ξεπερνÜ τις 300.000.
Σýμφωνα με εκτιμÞσεις της ΕπιτροπÞς Σμπαροýνη σχετικÜ με τις επισιτιστικÝς ανÜγκες της ΕλλÜδας, στην οποßα συμμετεßχαν εκτüς απü τον Α. Σμπαροýνη ως πρüεδρο και οι Ζολþτας, Αγγελüπουλος, Ευελπßδης κ.Ü., η κρατικÞ προσπÜθεια μÝσω του «Δελτßου Τροφßμων» την περßοδο Ιουλßου 1941 - Μαρτßου 1942 δεν εξασφÜλισε στον πληθυσμü της ΑθÞνας οýτε το 30% του ελÜχιστου ορßου θερμßδων για την επιβßωση ενüς ανθρþπου.
Οι υπüλοιπες ανÜγκες Ýπρεπε να καλυφθοýν απü Üλλες πηγÝς, οι οποßες δεν μποροýσαν να εßναι παρÜ η μαýρη αγορÜ, η Üμεση προμÞθεια απü συγγενεßς στο χωριü και σε ορισμÝνες περιπτþσεις η κλοπÞ των τροφßμων εßτε απü τους εμπüρους-«μαυραγορßτες» εßτε απü τις δυνÜμεις κατοχÞς απü τους περßφημους «σαλταδüρους» κτλ.
Σε μια πρþτη φÜση η μαýρη αγορÜ αφοροýσε Ýναν τερÜστιο αριθμü ανθρþπων, οι οποßοι με διÜφορους τρüπους μποροýσαν να προμηθευτοýν τρüφιμα απü διÜφορες πηγÝς και με διÜφορα μÝσα. Τους πρþτους μÞνες της πεßνας Ýνας μεγÜλος αριθμüς κατοßκων των αστικþν κÝντρων και κυρßως της ΑθÞνας μετακινοýνταν προς τις αγροτικÝς περιοχÝς για αναζÞτηση τροφßμων, συχνÜ με ζþα και ακüμη και με τα πüδια. Σε üλες αυτÝς τις διαδρομÝς των «καραβανιþν» üπως Þταν επüμενο αναπτýχθηκαν ληστοσυμμορßες που επωφελοýνταν απü την ουσιαστικÞ απουσßα αστυνüμευσης στην περßοδο της ΚατοχÞς, παρÜ τις σπασμωδικÝς προσπÜθειες καταστολÞς απü το κατοχικü καθεστþς.

Η υποτßμηση του χρÞματος
http://users.ach.sch.gr/pchaloul/fasism-katohi-emfyl/mavri-agora.jpgΑργüτερα οι συμμορßες αυτÝς σχεδüν εξαφανßστηκαν χÜρη στις εκκαθαριστικÝς επιχειρÞσεις της ΕθνικÞς Αντßστασης. ΣταδιακÜ, τα δßκτυα της μαýρης αγορÜς πÝρασαν σε λιγüτερα χÝρια και οργανþθηκαν περισσüτερο, ενþ ταυτüχρονα αναπτýχθηκαν στις πüλεις προμηθευτικοß συνεταιρισμοß. Ηδη στις αρχÝς του 1942 το φαινüμενο των συνεταιρισμþν εßχε πÜρει μεγÜλες διαστÜσεις. Σχεδüν üλα τα αστικÜ επαγγÝλματα εßχαν καταφÝρει να οργανþσουν καταναλωτικοýς συνεταιρισμοýς.
Τα κυριüτερα αßτια της αýξησης του πληθωρισμοý θα πρÝπει να αναζητηθοýν üχι μüνο στην Ýλλειψη των αγαθþν σε σχÝση με τη ζÞτηση (πρÜγμα που εξÝθρεψε τη μαýρη αγορÜ), αλλÜ και στη νομισματικÞ και δημοσιονομικÞ πολιτικÞ των αρχþν της ΚατοχÞς. Εßναι γνωστü üτι οι κατοχικÝς αρχÝς «δÝχτηκαν» να καταβÜλουν τερÜστια ποσÜ σε δραχμÝς στις δυνÜμεις του Αξονα ως «δαπÜνες ΚατοχÞς». Η πληρωμÞ των δαπανþν ΚατοχÞς αυξÞθηκε με πολý υψηλοýς ρυθμοýς απü 25 εκατ. δρχ. τον ΝοÝμβριο του 1941 σε 850 εκατ. δρχ. τον Αýγουστο του 1943. Ταυτüχρονα το σýστημα εßσπραξης δημοσßων εσüδων απü φüρους και δασμοýς εßχε προφανþς καταρρεýσει.
Οι δαπÜνες της κατοχικÞς κυβÝρνησης ωστüσο Þταν σημαντικÝς, προκειμÝνου να πληρþσει τις δαπÜνες ΚατοχÞς στον κατακτητÞ και να καλýψει τις εσωτερικÝς ανÜγκες (μισθοß κτλ.). Προφανþς το τερÜστιο Ýλλειμμα που προÝκυπτε χρηματοδοτεßτο με Ýκδοση νÝου χρÞματος. Ετσι η αýξηση της κυκλοφορßας του χρÞματος Ýφθασε σε δυσθεþρητα ýψη, απü 9 δισ. δρχ. τον ΔεκÝμβριο του 1939 σε 450.000 δισ. τον Ιοýνιο του 1944 (Εκθεση Σμπαροýνη), με αποτÝλεσμα την ταχýτατη υποτßμηση του χρÞματος, δηλαδÞ την τερÜστια μεßωση της αγοραστικÞς του δýναμης. Οσοι μποροýσαν να μετατρÝπουν τις δραχμÝς σε χρυσü Ýβγαιναν κερδισμÝνοι τελικÜ περισσüτερο απü αυτοýς που συσσþρευαν εμπορεýματα, κυρßως τρüφιμα, με στüχο να επωφεληθοýν απü τη συνεχÞ Üνοδο της τιμÞς τους. ΠρÜγματι για μια σειρÜ συγκυριακοýς λüγους, που συνδÝθηκαν με τις συμμαχικÝς στρατιωτικÝς επιτυχßες στις αρχÝς Νοεμβρßου του 1942, οι τιμÝς των τροφßμων Ýπεσαν κατÜ 50%. Την πτþχευση αυτÞ προφανþς πλÞρωσαν περισσüτερο οι μικροß και σχετικÜ απληροφüρητοι κερδοσκüποι, οι ποσüτητες των τροφßμων στην αγορÜ διπλασιÜστηκαν, διüτι οι «μαυραγορßτες» Üνοιξαν τις αποθÞκες τους φοβοýμενοι üτι οι επιτυχßες των συμμÜχων θα οδηγοýσαν σε Üρση του ναυτικοý αποκλεισμοý της χþρας. Μερικοß θυμοýνται ακüμη το επιφþνημα των εμπüρων «αγÜντα Ρüμελ!» την περßοδο εκεßνη.

Η μεταφορÜ του πλοýτου
http://2.bp.blogspot.com/-Nm2RzSzMAr8/UkPUhsIrd-I/AAAAAAABl-8/8CyjI2Rp7-8/s1600/katoxi3.jpgΑπü üλη αυτÞ την πληθωριστικÞ διαδικασßα ολüκληρη την περßοδο της ΚατοχÞς προÝκυψε μια μεταφορÜ πλοýτου απü το σýνολο σχεδüν του αστικοý πληθυσμοý προς τους «επιτÞδειους εμπüρους»-«μαυραγορßτες», οι οποßοι συσσþρευσαν τερÜστιες περιουσßες και σταδιακÜ ανÝτρεψαν την οικονομικÞ και κοινωνικÞ ιεραρχßα στη διÜρκεια της ΚατοχÞς και κυρßως μετÜ την απελευθÝρωση.
Σýμφωνα με εκτιμÞσεις, στην περßοδο της ΚατοχÞς Üλλαξαν χÝρια τερÜστιες περιουσßες, απü κινητÜ αντικεßμενα αξßας (κοσμÞματα, χρυσαφικÜ, αντικεßμενα τÝχνης κ.Ü.) ως και ακßνητα (κατοικßες, διαμερßσματα, οικüπεδα). ΥπÜρχουν σχετικÝς πληροφορßες üτι πουλÞθηκαν ακßνητα την περßοδο εκεßνη στο 15%-25% της πραγματικÞς τους αξßας.
Η «κρßση» της μαýρης αγορÜς του Νοεμβρßου του 1942 ξεπερÜστηκε απü τους κερδοσκüπους σχετικÜ γρÞγορα. Ωστüσο η κατÜσταση στην αγορÜ τροφßμων κÜπως βελτιþθηκε λüγω της αυξημÝνης εξωτερικÞς βοÞθειας που Þδη εßχε αρχßσει να επιτρÝπεται, κυρßως στα πλαßσια των προσπαθειþν του Διεθνοýς Ερυθροý Σταυροý. Ετσι σταδιακÜ απü τον Απρßλιο του 1942 σουηδικÜ πλοßα μετÝφεραν καναδικü σιτÜρι.
Τα επισιτιστικÜ προβλÞματα των αστικþν κÝντρων οδÞγησαν αναγκαστικÜ τις αρχÝς ΚατοχÞς να εντεßνουν τις προσπÜθειες συγκÝντρωσης αγροτικþν προúüντων χρησιμοποιþντας νÝες μεθüδους. Σýμφωνα με το νομοθετικü διÜταγμα του Απριλßου του 1942, αναβßωσε η φορολüγηση των αγροτþν με το παλαιü σýστημα της δεκÜτης, δηλαδÞ της υποχρεωτικÞς παρÜδοσης στις φορολογικÝς αρχÝς ενüς δεκÜτου της αγροτικÞς παραγωγÞς. Ταυτüχρονα εισÞχθη το λεγüμενο «παρακρÜτημα» για τους μεγÜλους παραγωγοýς, δηλαδÞ η υποχρεωτικÞ παρακρÜτηση ενüς τμÞματος της παραγωγÞς πÝραν της δεκÜτης αντß ενüς αντιτßμου αυθαßρετα καθοριζομÝνου απü το κατοχικü κρÜτος. Οι σχετικοß πßνακες ανηρτþντο στα κοινοτικÜ γραφεßα με στüχο την «αλληλοκαταγγελßα» των αγροτþν για ψευδεßς δηλþσεις. Βεβαßως αντß αλληλοκαταγγελßας Ýγινε «αλληλοσυγκÜλυψη» και το βÜρος ελÝγχου Ýπεσε στην αρμüδια επιτροπÞ.
Οπως Þταν αναμενüμενο, στις περισσüτερες περιπτþσεις üλα Þ μερικÜ απü τα πρüσωπα των διαφüρων επιτροπþν δεν εκτελοýσαν τις διαταγÝς των κατοχικþν αρχþν, κερδßζοντας Ýτσι και την εμπιστοσýνη των αγροτþν. ΠολλÜ απü τα μÝλη των επιτροπþν αυτþν αναδεßχθηκαν Ýτσι τοπικοß ηγÝτες της ΕθνικÞς Αντßστασης.
Ολη αυτÞ η προσπÜθεια των αρχþν ΚατοχÞς τελικÜ ελÜχιστα απÝδωσε σε σχÝση με τα αναμενüμενα και δεν μπüρεσε να λýσει το πρüβλημα του επισιτισμοý των αστικþν κÝντρων. Αντßθετα δημιοýργησε και στον αγροτικü χþρο συνθÞκες Ýντονης δυσαρÝσκειας, η οποßα δεν Üργησε να μετατραπεß σε αντßδραση κατÜ των κατοχικþν δυνÜμεων και να ενισχýσει την προσπÜθεια της ΕθνικÞς Αντßστασης, που Þδη εßχε αρχßσει να οργανþνεται στον αγροτικü χþρο.